Executieve functies

Het klinkt zo makkelijk: beginnen. Een NT’er oppert dikwijls onomwonden: “Dat doe je toch gewoon even!” Of: “Gewoon doen, niet moeilijk doen. Gewoon starten, dan volgt de rest vanzelf.” Als we het nader bekijken zijn het slechts een paar simpele handelingen; je neemt waar wat gedaan moet worden, je maakt een plan in gedachten, besluit aan de gang te gaan en voert de taak uit.

Voor mensen met autisme vormen deze executieve functies echter een enorm struikelblok. Een van de hulpvragen die ik bij het centrum voor autisme heb neergelegd is dan ook: hoe kom ik tot handelen?

Het lukt me simpelweg niet om snel iets te doen. Alles wat ik doe duurt lang, zowel starten als uitvoeren. Zelfs bij de meest eenvoudige handelingen. Waarom toch? Dit kan verschillende redenen hebben en is veelal een combinatie van diverse factoren:

• Mijn hoofd zit vol; ik ben overprikkeld en kan er niets meer bij hebben.
• Ik ben bezig met iets anders wat eerst afgerond moet worden, waardoor de taak voor mij geen prioriteit heeft (dit hoeft niet zichtbaar of urgent te zijn voor een ander).
• Voordat ik de taak kan starten, moet ik de vereiste informatie en materialen verzamelen.
• Ik moet een inschatting maken van de tijd die de taak me gaat kosten en overwegen of dit in mijn schema past.
• Het plaatje/plan van aanpak in mijn gedachten moet volledig kloppen eer ik kan beginnen. 

Alvorens ik dus ook maar een spier heb bewogen, start er een uitgebreid analyseproces in mijn gedachten waarbij ik de tijd, de materialen, volgorde, energie, het nut en de doelstelling van de taak tegen elkaar afweeg. Ik visualiseer – zie mezelf als het ware de taak uitvoeren – en probeer deze te perfectioneren. Hierbij sta ik stil bij elk detail: wat heb ik nodig, waar begin ik en in welke volgorde? Als ik dit doe, moet ik eerst dat doen, anders kan ik de taak niet correct uitvoeren. Dat zou niet logisch zijn. Vervolgens richt ik me daarop en begint het proces weer van voor af aan.

Elke taak begint als een afgeronde puzzel. De opdracht an sich is duidelijk… maar elk apart puzzelstukje staat gelijk aan een detail. Door bij elk detail stil te staan wordt de puzzel weer overhoopgegooid. Ieder stukje ontpopt zich als een nieuwe taak waarop dezelfde uitvoerige analyse wordt losgelaten. Het aaneensluiten van al die taken/details tot een geheel kost enorm veel energie en tijd. Het overzicht moet hervormd worden. De berg van chaotisch opgestapelde puzzelstukjes moet weer een voltooide puzzel worden. Liefst nog geperfectioneerd. Immers, als je iets aanpakt, dient het wel perfect uitgevoerd te worden. Na de analyse moet alles moet kloppen. Alle stukjes horen te passen in het gevisualiseerde gedachtebeeld. Ook moet de bijgestelde doelstelling door de toegevoegde details helder zijn, evenals de tijdsduur en de urgentie. De taak wordt hierdoor heel groot. Het proces wat aan de handeling voorafgaat duurt ellenlang, is repetitief en heeft geen gegarandeerde kans van slagen. Ik noem hier enkele mogelijkheden op.

TIJD

Als ik niet van tevoren kan inschatten hoeveel tijd ik kan besteden aan een taak die ik zelf heel graag wil uitvoeren – bijvoorbeeld een van mijn hobby’s - begin ik er niet aan. Stel voor dat ik halverwege moet stoppen. Dat is onverteerbaar. Dit betekent dat de taak op de achtergrond door blijft zeuren en mijn gedachten gijzelt, wat weer kan leiden tot een blokkade.

VERMIJDING

De kans bestaat dat ik na afronding van de analyse besluit dat het me te veel tijd en energie gaat kosten. Het denkproces alleen heeft me al uitgeput, laat staan de uitvoering. Wat er vervolgens gebeurt is dat ik de taak ga vermijden. Als gevolg daarvan word ik bruut ondergedompeld in de diepe, inktzwarte poel die overloopt met schuldgevoelens. Negatieve gedachten flitsen door mijn hoofd heen; ik schiet wederom tekort, stel anderen en vooral ook mezelf teleur, wat ben ik een loser…

Dit stadium is destructief en zorgt ervoor dat ik compleet blokkeer. Ik kruip in mijn schulp. Er komt helemaal niets meer uit mijn handen. Iets anders beginnen lukt eveneens niet, want het falen van de oorspronkelijke taak consumeert me. Alles is zinloos. Ik ben zinloos.

Heel soms vermijd ik de taak en kies ik voor een andere, die vrij makkelijk en snel afgewerkt kan worden. Iets wat ik bij wijze met mijn ogen dicht kan doen, omdat ik elke handeling stap voor stap kan dromen. Het schuldgevoel over mijn nalatigheid is alsnog aanwezig, maar in mindere mate.

MISLUKTE PLANVORMING

Het lukt niet altijd om de puzzel te hervormen. In dat geval is beginnen geen optie, want het plaatje klopt niet. Dit kan eveneens een blokkade oproepen en, net als bij vermijding, heeft ook hier het schuldgevoel de overhand. 

PRIORITEITEN

Wat ook regelmatig voorvalt is dat er te veel taken op mijn planning staan. Ik heb erg veel moeite met prioriteren. Het inschatten van welke taak prioriteit heeft wordt hierdoor bijna onmogelijk gemaakt. Alles is even belangrijk, net als bij de details. Dit kan aansluiten bij de mislukte planvorming. Niet omdat het plaatje niet klopt, maar omdat ik niet kan kiezen. Het gevolg is dat ik overprikkeld raak en blokkeer.

HYPERFOCUS

De analyse is voltooid. Ik heb een plan dat volmaakt is en ga van start. Vanzelfsprekend kom ik tijdens de uitwerking zaken tegen die meer aandacht, uitwerking en aanvullend onderzoek vereisen. Ik wijk af van de uitgestippelde weg en verzand in elk nieuw detail. Als ik mijn voorgenomen schema wil hervatten, stel ik tot mijn schrik vast dat er al uren zijn verstreken. Uren waarin ik enkel aanvullende informatie en details heb verzameld om de taak te perfectioneren. Ik kom in tijdnood wat de nodige paniek oplevert, maar de taak is gestart en moet nu, koste wat kost, eerst afgemaakt worden. Ik hoor, zie en bespeur niets meer van wat er om me heen gebeurt. Ik heb me opgesloten in een afgeschermd gebied dat geen prikkels, geluid of gevoel doorlaat. Honger of dorst heb ik niet. Ik ben volledig gefocust op de taak. Zelfs een bezoek aan het toilet wordt uitgesteld. In deze hyperfocus is alle hersenactiviteit gericht op het volbrengen en perfectioneren van de opdracht. Alle overige functies worden automatisch gepauzeerd - die zijn op dat moment niet van belang. Als iemand me stoort, kan het zijn dat ik ongeduldig, geagiteerd, tactloos of zelfs boos uitvaar. Sociale vaardigheden en inlevingsvermogen – voor veel autisten toch al moeilijk te bevatten begrippen – zijn geheel afwezig.

Een voorbeeld:

Stel, ik zit achter de computer, opgeslokt in mijn hyperfocus, en iemand vertelt me dat er een persoon is overleden. “Wat erg”, mompel ik dan mat, om vervolgens onverstoorbaar verder te gaan met mijn taak. Dat klinkt vreselijk, alsof het me niets kan schelen. De waarheid is dat de essentie van de mededeling niet tot me is doorgedrongen. Op dat moment is het onbruikbare informatie waaraan ik geen reactie of gevoel kan verbinden. Ik sla de informatie wel op, in een to-do-lade voor later. Na het afmaken van mijn opdracht, gaat die lade vanzelf open. Ik ben weer terug op de aarde en in staat om te voelen en te reageren op de impact van het trieste bericht.

Een ander nadeel van de hyperfocus is dat je na afronding vaak een anticlimax hebt. Soms stel ik mezelf de vraag: was dit de verspilde uren waard? Het antwoord is ja en nee. Nee, want het was eigenlijk niet zo dringend. Ja, want het was dringend voor mij. Indien onvoltooid, had ik me nergens anders op kunnen richten tot het was afgerond. Na de hyperfocus voel ik me weer schuldig. Hoe blij ik ook mag zijn met het eindresultaat; ik heb de mensen om me heen en zelfs mijn katten tekortgedaan door uren of dagen geen aandacht aan ze te besteden. Deze gevoelens zijn overigens niet op feiten gebaseerd. Ik vul de mening van anderen zelf in, omdat ik weet dat mijn aanpak niet de gangbare handelswijze is.

Elk bovenstaand scenario heeft nadelen. Eigenlijk loop ik continu achter de feiten aan. Als autist kun je het voor jezelf gewoon nooit goed doen. Er is altijd een schaduwzijde die elk succes overtreft, ondermijnt of zelfs tenietdoet. Als iets snel en goed lukt, hoe klein dan ook, is de vreugde des te groter. Lukt het niet, dan is niemand meer teleurgesteld dan de autist zelf. Het is keer op keer een bevestiging van je beperkingen. Ook al ben je intelligent en kun je in theorie iets uitvoeren; je autisme belemmert je op elk gebied. Dit is geen luiheid, onvermogen of desinteresse. Het is autisme, waarbij willen en kunnen lijnrecht tegenover elkaar staan. De maatschappij voegt daar moeten aan toe wat helaas leidt tot overprikkeling, depressies, melt- en shutdowns, burn-outs, stress en angst. Gewoon snel even iets doen? Verstand op nul en starten? Dat bestaat niet bij autisme. Neem het ons alsjeblieft niet kwalijk.